Martin Luther. De biografie. Door Lyndal Roper. 2016 Londen. Nederlandse vertaling 2017 Ambo/Anthos Robert Hartmans en Dirk Jan Snel

Aan de vooravond van vijfhonderd jaar Reformatie in 2017 verscheen een nieuwe biografie van Maarten Luther. De auteur is Lyndal Roper, hoogleraar geschiedenis in Oxford. Valt er nog iets nieuws te schrijven over zo’n bekende figuur als Luther, is de eerste gedachte die opkomt. Wat feiten en ideeën betreft nauwelijks. Maar geschiedenis bestaat uit veel meer. Dat blijkt uit het boek van Roper. Geschiedschrijving is ook verwondering, interpretatie en ordening. Als geboren Australische kijkt ze met een frisse blik naar de persoon van Luther en zijn tijd en omgeving.
Misschien is Roper wel de eerste vrouw die zich er toe gezet heeft een uitvoerige biografie van Luther te schrijven. Zij is er tien jaar mee bezig geweest. De omvangrijke briefwisseling van Luther met vrienden, medestanders, tegenstanders, en vijanden heeft ze bestudeerd in de volgorde waarin de brieven geschreven zijn. Heel haar interesse was gericht op de innerlijke ontwikkeling van de belangrijke Reformator om vandaaruit inzicht te krijgen in de handelwijze en de gevolgen daarvan en voor de lezer begrijpelijk te maken.
In tegenstelling tot onderzoekers die zich richten op zijn ideeën  zoals de rechtvaardiging door het geloof en de gewetensvrijheid, en de doorwerking daarvan in kerk, politiek en maatschappij, verdiept Roper zich allereerst in de gewone en tastbare dingen. Woonomstandigheden, financiën,  ziektes, menselijke omgang, vriendschappen, seksualiteit.
In het eerste hoofdstuk bijvoorbeeld beschrijft ze de mijnbouw in Mansfeld waar Hans Luther, de vader van Maarten, ondernemer was. Een hard en heel onzeker leven. Men moest investeren in materiaal en mensen, geld lenen, terwijl aan de buitenkant niet te zien was of dat deel van de berg dat jij bij opbod pachtte, zilver bevatte. Je moest geluk hebben. Booming business, maar niet voor iedereen en niet voor lang, ook niet voor Hans en zijn gezin. Hierdoor creëert Roper een duidelijke achtergrond voor persoon en leven van Luther.
Interessant is bijvoorbeeld ook dat Wittenberg doordat Luther er ging wonen als augustijner monnik en professor, in korte tijd zoveel studenten aantrok dat een hele stad uit de grond moest worden gestampt. De instandhouding van de universiteit legde een hele verantwoordelijkheid op Luther die hem feitelijk aan een territorium bond, anders dan humanisten als Erasmus die door Europa reisden. De enige buitenlandse reis die Luther maakte was in 1510 maakte, zeven jaar voor de beroemde 95 stellingen die hij bevestigde op de deur van de slotkapel in Wittenberg. Roper heeft zeker geen lofrede op Luther geschreven zoals zo vaak gebeurt met stichters van wie alle plooien worden gladgestreken. Ze brandt hem ook niet af zoals in de loop der tijd door tegenstanders is gebeurd. Soms uit ze haar bewondering, maar ook maakt ze geen geheim van dingen waar ze moeite mee heeft. Bijzondere aandacht schenkt ze aan de angsten, de twijfels, de vurigheid en humor, de woede en onbuigzaamheid van Luther. Niet omwille van deze emoties zelf, maar om hun effect te laten zien op de ontwikkeling van Luther en zijn verhouding tot medestanders en vrienden van wie hij gaandeweg velen van zich vervreemdde.
Lyndal Roper komt tot de conclusie dat de Reformatie als beweging van hervorming van de kerk succesvoller was geweest wanneer Luther net als zijn vriend Melanchton geneigd was, meer bereid was geweest tot compromissen sluiten met de andere protestantse stromingen in die tijd. Ze voert dit voor een belangrijk deel terug op zijn karakter. Daardoor bleef volgens haar de Hervorming van Luther tamelijk beperkt tot delen van Duitsland.
Meest bevreemdend vindt zij dat Luther uiteindelijk vasthield aan de werkelijke tegenwoordigheid van Christus in het sacrament van brood en wijn. Hij verafschuwde de Rooms-katholieke kerk geleid door de paus in Rome om allerlei redenen, hij schafte veel Roomse zaken zoals kloosters en ordes, aflaten, heiligenverering, private Missen, de sacramenten (op doop en avondmaal na) af, maar toch hield hij vast aan iets dat hij niet kon verklaren en waaraan hij toch vasthield: de onverklaarbare tegenwoordigheid van de Heer in het heilig sacrament van de communie. Dit is precies het mysterium fidei (mysterie van het geloof) van de katholieke kerk.
In een interview geeft Roper toe dat ze een soort haat/liefde verhouding heeft tot Luther omdat zij op bepaalde punten bewondering voor hem heeft, zijn vernieuwingsdrang, doorzettingsvermogen, literaire productiviteit (onder andere Bijbelvertaling), zijn herkenbaarheid als mens en op latere leeftijd genieter van de aangename dingen van het leven. Maar ze heeft duidelijk afkeer van de antisemitische kanten van Luther in zijn geschriften en uitlatingen in gezelschap. Dit gedrag is volgens haar niet te verklaren of te vergoelijken met een verwijzing naar de cultuur van die tijd.
Deze biografie van Luther geeft veel stof tot nadenken. Wellicht binnen Lutherse kringen. Maar ook in het gesprek tussen de kerken. Niemand zal zich meer met huid en haar willen identificeren met de verschillende standpunten van 500 jaar geleden. Niemand is gediend bij een herdenking waarbij ieder zijn gelijk van vijf eeuwen geleden probeert te halen. Gedenken is vooruitzien. Hervorming is een proces dat steeds opnieuw nodig, en dat geen kerk op stroming voor zichzelf kan claimen als iets dat voltooid is. Er is in de loop van de laatste vijftig jaar veel meer toenadering en begrip gekomen. Er is overeenstemming bereikt op veel punten nu de mist van de verzuiling is opgetrokken. We leven in een andere tijd, met nieuwe vragen. Daarvoor is alle hands aan dek nodig. Moge deze biografie daaraan bijdragen.

© Martin Los