60 eurocent retour Areopagus (Een dag in Athene, een reis in de tijd)

In een rammelende lijnbus rijden we vanuit een voorstadje waar we in een appartement verblijven, naar het centrum van Athene. ‘Een dik half uur’ vertelde de vriendelijke receptioniste van het hotel bij wie we de buskaartjes kochten. Ook in Griekenland krijgen 65-plussers korting. Voor 60 eurocent per persoon mochten we bijna gratis dezelfde rit maken als de bewoners van deze streek op weg naar hun werk of familie of om een lang uitgestelde boodschap noodzakelijke te doen. De meeste droegen kleding waaraan aan af te lezen was dat ze zich geen luxe konden permitteren. De Grieken zijn door de rest van Europa op water en brood gezet.

Waar wij instapten was de bus nog maar half gevuld. We hadden meteen een zitplaats aan de rechterkant. ‘Hé, iedereen zit links’ zei mijn vrouw. Meteen wisten we dat we onszelf verraden hadden als vreemdelingen. De zon stond aan de rechterkant. Nog niet meedogenloos brandend als later op de dag maar ook op die vroege uur al nadrukkelijk aanwezig. We glimlachten een beetje opgelaten naar elkaar.
Na een paar haltes vielen we niet meer op want ook de zonovergoten zitplaatsen aan onze kant waren spoedig bezet. Voorin waren nog twee plaatsen met de rugzijde naar achteren naast elkaar vrij. Achteruitrijden doen ze ook hier pas als het echt niet anders kan. Begrijpelijk want niemand, ook de buschauffeurs niet, houdt zich hier aan de snelheid. Borden met vijftig erop lijken vooral een aansporing om de limiet te overschrijden.
Een groepje nieuwe passagiers stapte in. Drie vrouwen voorop. Twee oudere en één jongere, vermoedelijk de dochter van één van hen. De voorste zette vlug met haar linkerhand haar tas op de stoel van de enige nog lege bank. En in één beweging stak ze met haar andere hand haar kaartje in de automatische stempelmachine aan de andere kant. De andere oudere vrouw wilde snel de lege plaatsen bezetten voor haar en haar dochter. Een buitenkansje. Hé, daar stond al een tas. Ze keek naar de passagiers die op de tegenovergestelde stoelen zaten. Of ze die tas niet even wilden weghalen. Ze keken haar niet begrijpend aan. Toen drong het tot haar door dat de tas toebehoorde aan de vrouw die tegelijk met hen ingestapt was. Die was hen te slim af geweest en had ongemerkt de plek voor zichzelf gereserveerd. Nu kon ze niet naast haar dochter zitten. Even schoten haar ogen vuur. Toen telde ze haar knopen en besefte dat er voor haar niet meer inzat dan aan de raamkant plaats te nemen zonder haar dochter naast zich. Die had minder moeite met de situatie. Ze knikte naar haar moeder dat ze een eindje verder de bus in ging. Opgelucht dat ze een moment bij haar eigen gedachten of mobieltje kon vertoeven. In elk geval hoefde ze zo geen deelgenoot te zijn van het gesprek van de twee dames in de rol van zwijgende toehoorder. Van haar moeder kon ze vermoedelijk wel raden wat die zou zeggen. Inderdaad waren de vrouwen snel met elkaar in gesprek. De slimme dame genoot eerst nog na van haar list. Ze had moeite haar voldane blik te verbergen. De andere vrouw greep al snel haar kans om het haar betaald te zetten. Ze voerde bijna de gehele tijd het woord. Zo stonden ze toch in punten gelijk. Hun getaande huid en gerimpelde gezichten verraden de schoonheid die ze ooit bezaten. Ze waren ook in dat opzicht aan elkaar gewaagd. Sterke, door het leven getekende, Griekse vrouwen, vol temperament.

Intussen raakte de bus overvol. We naderden het centrum. Ik ging staan om te kunnen zien op het beeldscherm voorin – het enige moderne snufje – of we bijna bij de halte waren waar we uit zouden stappen. Meteen wees een oudere kalende man, in een wit shirt en witte broek, mijn vrouw erop dat het puntje van mijn portefeuille uit mijn broekzak stak. In zijn ogen een gemakkelijke prooi voor zakkenrollers. Hij had gelijk. Eén van de vele voorbeelden van behulpzaamheid en vriendelijkheid tijdens ons verblijf. We raakten gehecht aan de Grieken.

Makriyanni heette de halte en de buurt waar we ons de bus uit wurmden. Want we waren tenslotte op weg naar de Akropolis, die hoge heuvel met zijn Parthenon. Voor de Atheners heel gewoon, maar voor de rest van de wereld een magische werkelijkheid, een enorme magneet die dagelijks vele duizenden toeristen trekt.
We waren bewust vroeg. Nog geen lange rijen voor de kassa’s. Op een groot bord bij de ingang het bekende teken van de Europese Gemeenschap, een cirkel van gele sterren op een blauw vlak, en het logo van het Europese Erfgoed. De tekst erop verkondigt dat alles wat Europa groot heeft gemaakt en te bieden heeft aan democratie, filosofie, theater, kunst en kunde, hier haar oorsprong vindt. “Europa begint hier” eindigt de proclamatie die veel weg heeft van een bezweringsformule.
Het klinkt als ‘Alléén hier’. Maar Europa heeft natuurlijk meer bronnen en erflaters, dan alleen de Akropolis of zelfs Athene, denk ik bij mezelf. Een forse jonge vrouw met een Aziatisch uiterlijk, voor ons in de rij voor de kassa, koelt haar hoofd met een elektronische waaier die lucht door haar haren blaast. Ze is zo te zien alleen. Zou zij het bord ook gelezen hebben? Op datzelfde moment arriveren twee Nederlandse gezinnen die luidruchtig grappen maken alsof ze een dagje naar de Efteling gingen of naar een wedstrijd van hun favoriete voetbalclub. Ze hebben totaal geen oog voor het bord in het Grieks en het Engels.Teksten is iets voor school. Het is nu vakantie.
We bestijgen de hoge versterkte heuvel met flesjes water in de hand vanwege de hitte. Af en toe rusten we even uit wanneer we stilstaan bij plekken waar de grote filosofen hebben vertoefd en gesprekken hebben gevoerd zoals Socrates die Plato heeft opgetekend. Ik hoor in gedachten de leraren op het Gymnasium die met ons teksten van Plato lazen. Nooit had ik in die tijd kunnen dromen nog eens hier te lopen waar de Stoa was, over dezelfde enorme stenen blokken, gepolijst door de ontelbare voeten, zo glad dat je nu moet oppassen niet uit te glijden. We lopen stil van bewondering rondom het enorme Parthenon met zijn reusachtige zuilen onder een strak blauwe hemel. De vele stemmen van de andere toeristen gaan verloren in deze grootsheid.

Vermoeid gaan we zitten op een bankje waar net twee mensen opstaan. We kijken schuin tegen de voorkant van het Parthenon aan. Deze immense tempel is gewijd aan de maagd (parthenos) Athene. Op dat moment komt een gids met parasol vergezeld van een groep Amerikaanse toeristen voor ons staan. Ze wil haar uitleg beginnen, maar bedenkt zich en verontschuldigt zich eerst naar ons toe dat ze ons uitzicht beneemt: ‘Sorry, It takes only a minute’. We horen haar iets vertellen over de staatsman Pericles onder wiens bestuur het Parthenon gebouwd is, en zijn geliefde door wie hij beïnvloed is. De toehoorders lijken niet echt geboeid ondanks deze romantische wending. ‘U ziet aan de voorkant van het Parthenon dat op de hoeken beelden gestaan hebben. Van ons uit rechts Aphrodite, de godin van de liefde, en links Dionysos, de god van de wijn. U begrijpt – hier probeerde de gids een beetje ondeugend te kijken – dat maagden hiertegen in bescherming genomen moesten worden want liefde en levenslust en maagdelijkheid gaan natuurlijk niet samen’. Instemmend gegniffel. De gids gaf ons een triomfantelijk knikje en vertrok met haar groep naar de volgende stop.

Een gevoel van moedeloosheid overviel me. ‘Wat een onzin’ zei ik tegen mijn vrouw die niet naar de gids geluisterd had en met haar eigen gedachten bezig was geweest. ‘Ach, laat maar’ zuchtte ik. ‘Nee, zeg het maar’ zei ze. ‘Nou, Athene en haar maagdelijkheid staan symbool voor onaantastbare waarden zoals waarheid, gerechtigheid en wijsheid. Wanneer die in de samenleving gerespecteerd worden, bloeit de liefde en is er ware levensvreugde alom. Dáár staat het Parthenon voor. Die Amerikaanse gids trok alles weer in het kleinburgerlijke’.
‘Zullen we verder gaan’ zei ze, genoeg bijgekomen van de klim en de wandeling in de zinderende hitte boven op de Akropolis. ’Jij wilde toch nog naar een andere plek toe?’ ‘Ja, de Areopagos. Die moet hier vlak bij zijn, naast de Akropolis’.
We daalden de trappen af omstuwd door een menigte van allerlei nationaliteiten. Sommige groepen maakten van de gelegenheid gebruik om op de treden als natuurlijke tribune groepsfoto’s te maken met de Akropolis op de achtergrond. Dat schoot niet op. Na een paar honderd meter verspreidde de menigte zich.

We sloegen een pad rechts af in dat leidde naar een kleine heuvel. Areopagos stond er op een pijl. Voor ons lag een marmeren gevaarte. Glimmend in de zon, afgetrapt door eeuwenlang bezoek. Dichterbij gekomen lazen we een bordje dat ons afraadde deze halsbrekende toer nu nog te proberen. Gelukkig was er een ijzeren trap.
 ‘Is dit nou de Areopagos?’ zei ik teleurgesteld. Ik had me een soort plein voorgesteld. Want hier werd in de oudheid rechtgesproken. Hier vergaderden de vrije burgers. Hier gold vrijheid van meningsuiting althans voor diezelfde beperkte groep bevoorrechte vrije burgers. Maar dit is ook de plaats die de apostel Paulus bezocht heeft tijdens zijn verblijf in Athene. Op een zwart marmeren plaat die in de rots gemetseld was stond in het Grieks gekerfd de tekst uit de Handelingen der apostelen die hierover vertelt.
Paulus, een van de eerste volgelingen van Jezus – of dé eerste – die Athene bezoekt, gaat in gesprek met de aanwezige Atheners. Hij verbaasde zich erover dat de Atheners een veelheid van goden vereren. Maar hij knoopt daar juist bij aan om contact te leggen: ‘temidden van de vele tempels ontdekte ik ook een altaar voor de ‘onbekende god’. Waren de Atheners bang dat ze een god hadden overgeslagen? Paulus legt uit dat hij inderdaad die voor hen onbekende god kent. Dan vertelt hij hen over de onzichtbare God die alles geschapen heeft over wie de Bijbel vertelt. En zo komt hij uit bij Christus die door God in de wereld gezonden is om de mensen de vrijheid van Gods kinderen terug te schenken.
Het doet denken aan de velen in onze tijd die vervreemd zijn geraakt van religieuze tradities en praktijken. Toch zeggen de meesten van hen dat ze geloven dat er wel ‘iets’ is. Ik begrijp niet goed hoe ‘gelovigen’ hier soms smalend over ‘ietsisten’ spreken. Ik vind het een teken van respect als iemand die geen concreet geloof heeft, toch vermoedt dat er iets hogers is. Dat ‘iets’ of die ‘onbekende iemand’ zou juist een kans moeten zijn om samen op een nieuwe frisse manier het Evangelie te herontdekken. Niet al iets wat jij al bezit, maar de ander nog niet, maar wat zich onthult in de ontmoeting.

Ik klim de trap op. Boven op de steenmassa moet ik toch toch uitkijken niet uit te glijden over de uitgesleten steen. Mijn vrouw maakt van beneden af een foto van me, man in witte broek en geel t-shirt, op zoek naar sporen van Paulus. Het is hier veel minder druk dan boven op de Akropolis. Helemaal geen grote groepen met gidsen.
Hoeveel toeristen zullen na hun bezoek aan de imponerende Akropolis beginnen te vermoeden dat er wel ‘Iets’ moet zijn, of daarin gesterkt worden. Al is het maar op grond van de schoonheid die er zich onthult, en dat is nog maar een glimp van hoe het er in de bloeitijd vijfentwintighonderd jaar geleden echt heeft uitgezien.
‘Europa begint hier’ stond bij de toegang naar de Akropolis. Het bord zou evengoed kunnen staan bij de Areopagos. Want het geloof in de vrijheid van de mens als een kind van God is het centrale thema van Paulus. Deze boodschap heeft Europa met vallen en opstaan door haar hele geschiedenis gevormd. Gelovig of niet zijn we allemaal erfgenamen van die geschiedenis. Al torent de Akropolis fier boven de Areopagus uit. Ze kunnen niet zonder elkaar.

Verzadigd van zoveel indrukken verlaten we deze historische grond waar nog veel meer te zien is. Direct buiten de hekken treffen we op een schaduwrijk pleintje een terras waar we ons te goed doen aan een glas bier ‘Mythos’ en een koele witte wijn. De tijd staat even stil. Na een uurtje rekenen we af. We lopen door een drukke winkelstraat terug naar de bushalte. In een zijstraat eten we nog een eenvoudige sandwich. Met zoveel warmte neemt de eetlust drastisch af.
In de abri bij de halte aan een drukke laan stond een oudere man. Kort grijs haar. Een ouderwetse chroomkleurige bril. Hij droeg een geblokt overhemd, lichtblauw en wit, de kleuren van de Griekse vlag, met een lichtbruin colbertjasje, overblijfsel van een kostuum. 
‘Waar komt u vandaan?’ vroeg hij in het Engels met een vriendelijkheid die we al zo vaak ontmoet hebben hier. 
‘Hollandia’. Zijn ogen lichtten op. ‘Mijn zoon woont in Rotterdam. Hij heeft gestudeerd aan de Erasmus Universiteit. ‘Nou, dat is ook toevallig. Rotterdam. Daar heb ik mijn jeugd doorgebracht’ antwoordde ik opgetogen. ‘Wat voor studie?’ vraag ik. ‘Economie’. Hij hield even in en zei daarna vol trots: “Hij heeft nu een baan bij Unilever’.
‘Gefeliciteerd’ zei ik. Op dat moment kwam zijn bus voorrijden. Als een engel verdween hij weer even snel als hij gekomen was.
Wie bedenkt dit! Een vriendelijke Athener wiens zoon was afgestudeerd aan de Nederlandse Universiteit genoemd naar de grote Europeaan Erasmus. Uitgerekend deze man verbond de klassieke oudheid met het christelijk geloof in de vrijheid van de mens als kind van God. Een echte humanist. Akropolis én Areopagus.

Kort daarop stopte ook onze bus, A2. We namen plaats achter een echtpaar. Opvallend door hun zwarte huidskleur. Zij droeg een hoofddoek als in Afrikaanse landen. Een baby lag in haar linkerarm. Samen keken ze vertederd naar hun kind en naar elkaar. Hij droeg een rood T-shirt. Op de rug stond te lezen in het Frans: ’Artsen zonder grenzen komen overal waar dat nodig is’.
Dit is zo’n dag waarop alles samenvalt. Tijden, plaatsen, levens. Alsof alles betekenis heeft. Alsof?

(c) Martin Los

Koester de ironie als de waarheid je lief is

Standvastig van standpunt
Met liefde denk ik terug aan mijn gereformeerde jeugd. Mijn ouders waren hartelijke oprecht gelovige mensen, maar niet streng. Voor hen waren gereformeerde leer en zede een richtsnoer en geen keurslijf. Ze waren wars van letterknechterij of het nu de Bijbel zelf betrof, of kerkelijke leer/traditie of welke bepalingen van welke instantie dan ook. Wel leerde ik ongemerkt door de gesprekken die mijn ouders thuis voerden met familie en vrienden, dat je altijd een standpunt moest innemen. Als je eenmaal een standpunt had dan moest je dat ook vasthouden en zo nodig ervoor uitkomen. Wij, gereformeerde jongens, gingen dan ook naar de jeugdclub zondagsmorgens na de kerkdienst. Daar bespraken we bijbelse onderwerpen. We leerden discussiëren over allerlei thema’s waar we zelf ook me te maken kregen zoals zondagsrust, respect voor anderen, vloeken, amusement, enzovoort. Had je eenmaal een standpunt gevonden, dan kon je daarmee verder, hopelijk voor je hele leven. Een standvastig standpunt.

“Niet consequent”
Een paar jaar later – de televisie had zijn intrede gedaan – hoorde ik als tiener de toenmalige voorzitter van Feyenoord een uitspraak doen die mij evenzeer onthutste als fascineerde. Een journalist zei tegen hem: “mijnheer Kieboom, vorige maand zei u dit, en nu zegt u dat. Dat is toch niet consequent?” Waarop de havenbaron antwoordde: “Wie heeft gezegd dat ik consequent moet zijn?
De ironie die uit zijn woorden sprak, raakte me diep. Tegelijk zorgde zijn uitspraak voor enige kortsluiting in mijn gereformeerd gevormde brein. Deze echte Rotterdamse manier van “recht voor zijn raap” spreken waarmee ik als Rotterdamse jongen vertrouwd was, maakte me iets duidelijk dat even vreemd als vanzelfsprekend leek: dat een standpunt situationeel door tijd en ruimte bepaald is. Waarheid heeft alles met perspectief te maken. Achteraf gezien sloot deze ontdekking natuurlijk goed aan bij mijn opvoeding en de ruimdenkende manier waarop mijn ouders omgingen met principes. Zij wisten gelukkig dat “Jeder Konzekwenz zum Teufel führt

Meersporigheid
Mogelijk ontdekken we hier de kiem van wat mij later heel lief geworden is. Dat is het inzicht dat de werkelijkheid niet bestaat uit of-of maar uit en-en en nog veel meer. De Calvinistische wereld leefde bij de gratie van of-of. Dat was haar kracht. De waarheid was één, en daarbij past één principieel standpunt. Alleen de Bijbel, alleen het geloof, alleen de genade, alleen God de eer.
Katholieken leefden bij Schrift en Traditie, Geloof en goede werken, genade en natuur, God en mensen. Ze doen dat nog steeds, hoewel ook bij hen of-of denken soms ook voorkomt en voor spanning zorgt. Als de leer boven het leven wordt gesteld bijvoorbeeld.
Ik leerde tijdens mijn studie steeds meer de meersporigheid van de katholieke waarheidsbeleving waarderen. Beide bovenstaande manieren van denken én beleven werken nog steeds door in onze Nederlandse samenleving en de wijze waarop bevolkingsgroepen tegen elkaar aankijken. Protestanten komen op katholieken in het algemeen nog steeds als te stijl en gelijk hebberig over en omgekeerd komen die als weinig principieel, onzeker en soms zelf wat onbetrouwbaar over op hun Reformatorische broeders en zusters. Voeg hier de geografie van boven en beneden de grote rivieren nog aan toe.
Nu we na de nadagen van de verzuiling in een geseculariseerde omgeving terecht gekomen zijn, spelen deze mentaliteiten nog steeds door. Achter menig politiek-correcte uitspraak is het of-of nog steeds te herkennen. Helaas lijkt voor het en-en zowel in de populistische repertoire als in het politiek-correcte steeds minder plaats.
Het is ongelofelijk hoe we in het publieke en politieke debat doen alsof we de waarheid in pacht hebben. Nuances verbleken, ironie gaat verloren, en de enige humor die er is, gaat ten koste van anderen.
Dat gebeurt als we doen alsof we de waarheid zelf in pacht hebben. Het is wat we tegenwoordig “framen” noemen. Maar wij bezitten de waarheid niet. We mogen blij zijn als de waarheid een licht op onze weg is.

Erasmus van Rotterdam
erasmus1In maart van dit jaar woonde ik het symposium Erasmus Oecumenicus bij in het Gouds Museum. Dit symposium was georganiseerd om te herdenken dat 500 jaar geleden de kritische uitgave door Erasmus van het Nieuwe Testament in het Grieks uitkwam. Een jaar voordat Martin Luther zijn stellingen op de vooravond van Allerheiligen op de deur van de kapel in Wittenberg spijkerde.
De grote Nederlander en Europeaan Erasmus blijkt moeilijk te plaatsen. De Rooms-katholieke kerk, Luther en de Reformatie, maar ook de latere humanistische traditie namen afstand van de unieke denker en wetenschapper. Elk om hun eigen reden. Voor de Kerk was hij te kritisch, voor Luther te rooms-katholiek, voor de humanisten te vroom.
Interessant en opmerkelijk is dat tijdens het symposium alle drie stromingen Erasmus nu toch probeerden in te lijven. De pauselijke nuntius in Nederland Aldo Cavalli, een van de inleiders, betoogde met de charme die hem eigen is, dat Erasmus altijd katholiek gebleven is. Van protestantse zijde werd benadrukt dat Erasmus zonder meer gezien kan worden als wegbereider van de Reformatie. En ook van Humanistische zijde lijkt Erasmus gerehabiliteerd te worden als echte humanist. Erasmus past duidelijk niet in een wereld van of-of.
Trouwens, een van zijn meest bekende werken is de Lof der Zotheid. Een boekje dat bol staat van humor. En ook ironie is een wapen, sterker nog een wezenstrek van de in Gouda als kind van een priester geconcipieerde maar in Rotterdam geboren monnik.

Tafelgesprekken als waarheidsvinding
Een van de inleiders was professor Herman Pleij. Met het hem eigen pathos, maar toch heel zorgvuldig, bijna koesterend, legde Pleij uit hoe Erasmus te werk ging bij zijn publicaties.
In die tijd botsten nieuwe ontdekkingen op oude waarheden. Kritische uitingen konden als gevaarlijk worden beschouwd vanwege onrust die ze veroorzaakten. Daarom ging Erasmus zorgvuldig te werk. Niet uit angst, maar omdat hij behoedzaam met de waarheid wilde omgaan. Bij zijn Antwerpse uitgever, maar ook tijdens zijn verblijf in Londen nam Erasmus deel aan tafelgesprekken met kritische geesten uit zijn tijd. De tafel was geen kale vergadertafel, maar een rijk gevulde dis van vrienden onder elkaar die elkaar hun vertrouwen schenken. Tijdens deze tafelgesprekken nam Erasmus vaak bewust een standpunt in dat door niemand nog was ingenomen.
Dat was voor hem de manier om door woord en wederwoord dichter bij de waarheid te komen. Er gingen later verslagen van deze gesprekken – en vooral van de bijdragen van Erasmus – van hand tot hand, door heel Europa. Erasmus protesteerde daartegen omdat wat in die verslagen voor zijn overtuiging doorging, eerder een rol was die hij innam om door het gezamenlijke debat de waarheid omtrent iets te ontdekken. Er sprak voorlopigheid uit deze manier van denken. Als we over de waarheid denken te beschikken ontglipt ze ons juist.

Liefde tot de waarheid kan niet zonder relativering en ironie
Het spreekt mij bijzonder aan dat Erasmus de gesprekken niet gebruikte om zijn standpunt te verkondigen als een onaantastbare waarheid. Hij koos ervoor om door vragen, twijfels, ironie ingenomen standpunten kritisch te benaderen. Daarmee toonde hij aan dat we de waarheid nooit definitief kunnen bezitten, maar dat ze altijd in een bepaalde perspectief gezien en beleefd moet worden.
Wat een zegen zou het zijn voor onze tijd als we leerden zo om te gaan met waarheidsvinding. Nu nemen publieke figuren – en zij niet alleen – een standpunt in dat als absolute waarheid verkondigd wordt. Men identificeert zich er helemaal mee. Van standpunt veranderen wordt gezien als gezichtsverlies en als zwakheid.
Waarom niet soms bewust een ander standpunt innemen om het eigen gelijk van jezelf of de groep aan de tand te voelen? Waarheidsvinding kan niet zonder relativeren. Relativeren van je standpunten, maar ook van jezelf. Erasmus uit Rotterdam verstond deze kunst. Ik pleit ervoor dat we die kunst opnieuw leren en toepassen. Naast elk of-of een en-en, nou-en-of.

© Martin Los